Қазақтың Манделасы немесе Навальныйы болғысы келетін аты шулы саясаткер, Ақорданың жобасы саналатын Жанболат Мамайдың соты созылып кетті. Бұл оған жұртшылықтың назарын аударып, "нағыз оппозиционер" бейнесін сомдаудың амалы болып көрінеді. Бұдан оның халық арасындағы беделі өсіп, ұпайы жоғарылайды деген есеп те бар. Өйткені саяси спектакльді шындық деп қабылдайтын халықтың оған жаны ашып, оған ереді, сөйтіп көрініс сенімді болады. Бірақ шындығында саяси белсенділігі айқай-шу мен популистік ұранға құрылған Жанболат Мамайдың бұған дейінгі өткен жолы күмәнді. Мұны qazpolit.org сайтындағы материал мәліметтері айғақтайды.

Жанболат Мамай 1988 жылдың 15 маусымында Алматы қаласында дүниеге келген.

2007 жылы Каподистрия атындағы Афина мемлекеттік университетінде тағылымдамадан өткен. 2007 жылдың қарашасында Мұхтар Шаханов атындағы «Рух пен тіл» клубын басқарды. «Жас Алаш» газетінде жұмыс істеген, «Саяси қалам: Трибуна» газетінің бас редакторы болған.

Жанаозен 2011

Жанболат Мамай мен оппозициялық саясаткер Болат Атабаев 2012 жылдың қаңтарында Маңғыстаудың ереуілге шыққан мұнайшылары арасында әлеуметтік алауыздықты қоздырды деп айыпталды. Мамай мен Атабаевқа қатысты қылмыстық іс қозғалды. Сот оларға ешқайда кетпеу туралы қолхат түрінде бұлтартпау шарасын тағайындады.

Анықтама: 2011 жылғы 16 желтоқсанда мұнайшылардың жеті айлық ереуілінен кейін Жаңаөзен қаласының бас алаңында әскерилер қатысқан қарулы жаппай тәртіпсіздік болды. Ресми мәліметтер бойынша, 17 адам қайтыс болды, бейресми мәліметтер бойынша — шамамен 90 адам. Елу шақты ғимарат, соның ішінде жергілікті әкімшілік ғимараты мен «Өзенмұнайгаз» мұнай компаниясының кеңсесі, сондай-ақ бірнеше автокөлік өртенді.

Тәртіпсіздіктерді мұнайшы болып киінген арандатушылар ұйымдастырделінді. Қалаға әскерилер кіріп, содан кейін коменданттық сағат жарияланды, ол бір айдан астам уақытқа созылды.

21 ақпанда Жанболат Мамай №18 тергеу изоляторында соққыға жығылғанын, бопсалау және өз өмірі үшін қауіптеніп отырғанын хабарлады.

«Менің жеке қауіпсіздігім бойынша шұғыл шаралар қабылдауды сұраймын. Жұма күні кешке дейін мен №81 камерада карантинде болдым, содан кейін №197 камераға ауыстым. Мені қауіпсіз жерге көшіруді сұраймын, бір адамдық камераға ауыстыруды сұраймын. Мен өз өмірім мен қауіпсіздігім үшін қауіптенемін», — деп жазды Мамай өзінің адвокаты Жанар Балғабаеваға берген мәлімдемесінде.

Сонымен қатар, ол «Саяси қалам: Трибуна» газетінің қызметкері Инга Иманбайға мына жазбасын тапсырыпты: «Мен түрме камерасында соққыға жығылғанымды мәлімдеймін. Өзіме қол салу ниетім жоқ. Өліп кетсем, мені өлтірді деген сөз. Мен өз өмірім үшін қорқамын. Олар маған түрменің кез келген камерасына баратынын айтты және бұл әзіл емес. Мені камерада ұрды. 200 мың теңге талап етті. Бас тартуымды сұрады». 15 маусымда Жанболат Мамай мен Болат Атабаевты ҰҚК қызметкерлері ұстап, Алматыдағы ҰҚК департаментіне жеткізді. Осыдан кейін олар Ақтауға жеткізілді.

3 шілдеде Болат Атабаев босатылды. Келесі күні ол кинорежиссер Ермек Тұрсыновпке бірге Алматыда Атабаевтың босатылуына арналған баспасөз конференциясын өткізді. Тұрсыновтың айтуынша, оның досы Болат Атабаевты босату оның ҰҚК басшылығына босату туралы өтініш білдіруінің арқасында мүмкін болған. Баспасөз мәслихатында кинорежиссер саяси тұтқындарды босату үшін олардың әрқайсына «өз Тұрсыновы» болуы керек екенін мәлімдеді.

Жанболат Мамай да Ақтаудағы тергеу изоляторынан босатылды. Мамай Алматыда өткен баспасөз мәслихатында Қылмыстық кодекстің 65-бабын («өкінуге байланысты қылмыстық жауапкершіліктен босату») қолдануды өтінгені туралы өтініш жазғанын айтты, кейін өтініші қанағаттандырылған, содан кейін ол куәгер мәртебесін алған. Алайда ол ешкімге қарсы сөз айтпағанын мәлімдеді.

«Мен Жаңаөзенге барғанымды, көтерілген мұнайшылар алдында сөз сөйлегенімді, мойындадым және адамдар қаза болғаны үшін өкінетінімді айттым», — деді ол.

Мамай былтыр Жаңаөзенге екі рет барғанын және мұнайшылардың алдында сөз сөйлегенін айтты, бірақ оның айтуынша, бұл мемлекеттік билікті құлату үшін жасалмаған.

«Екі рет болдық, мұнайшылар алдында сөз сөйледік. Мемлекеттік билікті құлату үшін сөйлемедік, әлеуметтік араздық қоздыру үшін сөйлемедік, Жаңаөзенде жаппай тәртіпсіздік болып, адамдар қазаға ұшырауы үшін сөйлемедік, бұл мәселені өзекті ету үшін сөйледік. Көтерілген мұнайшылардың қандай проблемалары барын білгіміз келді», — деді ол.

«БТА Банк» ісі

2017 жылдың 11 ақпанында Алматы қаласының Медеу аудандық соты Жанболат Мамайды қамауға алу туралы санкция шығарды. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл ұлттық бюросы оны «Саяси қалам: Трибуна» газеті арқылы заңды қаржылық операциялар жүргіздік деген желеумен «БТА Банкінде» ұрланған ақшаның бір бөлігін жымқырды деген күдікке ілінді.

Тергеу мәліметтері бойынша, Мамай Мұхтар Әблязовтің командасы «БТА Банкінен» ұрлаған 110 мың долларға жуық ақшаны алған. Іс бойынша куәгер ретінде БТА-ның бұрынғы топ-менеджері Жақсылық Жарымбетов пен оның әпкесінен жауап алынды. Олар ақшаны Жанболат Мамайға бергенін мәлімдеді.

Мемлекеттік айыптаушы Еркін Баймағамбетов Жанболат Мамай «БТА Банкінен» заңсыз шығарылған ақшаны алып, «экономикалық қызмет саласында қылмыс жасағаны» туралы айыптау актісін оқып берді. Прокуратураның нұсқасы бойынша, банк басқармасының бұрынғы бірінші орынбасары Жақсылық Жарымбетов «Әблязовтің тікелей нұсқауы бойынша» Қазақстанда тұратын әпкесінен ақшасын Жанболат Мамайға беруін сұраған. Жарымбетовтің әпкесі Шамшия күйеуі арқылы бірнеше рет Мамайға жалпы сомасы шамамен $110 мың ақша берген.

«Жарымбетовпен жақсы таныспын. Ол газетке қолдау көрсетті. Мен мұны ақшаны жымқыру деп санамаймын», — деп жауап берді Мамай судьяның айыптауды мойындайсыз ба деген сұрағына.

Жарымбетовтің мәлімдеуінше, 2012 жылы ол Әблязовпен қарым-қатынасын үзген, бірақ «өз еркімен» Мамайға ақша беруді жалғастырған. Бұл ретте Жарымбетов одан ешқандай пайда көрмегенін, редакциялық саясатқа араласпағанын және газеттегі қандай да бір жарияланымдарға тапсырыс бермегенін айтты. Оның айтуынша, Мамай оған шығындар туралы есеп жіберді.

«Мен "Трибуна" газетіне көмектеспедім. Мен Мамай мырзаға жеке өзім көмектестім», — деп жауап берді Жарымбетов адвокаттың газетке ерікті түрде «демеушілік көмек» көрсеткені туралы сұрағына.

2017 жылдың қыркүйегінде Алматы қаласының Медеу аудандық соты Жанболат Мамайға айыптау үкімін шығарды:

«Сот Жанболат Мамайды кінәлі деп танып, оған мүлкін тәркілей отырып, 2 жыл 5 ай 5 күнге бас бостандығын шектеу жазасын тағайындау, сондай-ақ кәсіби қызметпен айналысуға 3 жылға тыйым салу туралы қаулы шығарды».

Жанболат Мамай сот залында қамаудан босатылды.

«Жаңа» оппозиция

2019 жылдың қазан айында Жанболат Мамай «Қазақстанның демократиялық партиясы» саяси ұйымының құрылғанын жариялады.

«Партия құру қажеттілігі баяғыда пісіп-жетілді деп есептейміз. Тәуелсіз саяси күштердің вакуумы бар, елдегі жағдайды шынымен өзгерткісі келетін шынымен оппозициялық, шынымен демократиялық ұйымдардың вакуумы бар», — деді Мамай журналистер шақырылмаған брифингте.

Мамай «елге нақты саяси реформалар қажет» деп атап өтті.

«Біріншіден, бұл саяси партиялар туралы заңға өзгеріс енгізу, барлық саяси тұтқынды босату. Біз Арон Атабек, Мұхтар Жәкішев, Макс Боқаев, Ескендір Ерімбетов, Алмат Жұмағұлов, Кенжебек Әбішев, Әсет Әбішев және бүгінде темір тордың арғы жағындағы басқа да көптеген саяси тұтқынды дереу босату керек деп санаймыз. Біз оларды қылмыскер деп санамаймыз, оларды түрмеде отыруы керек адамдар деп санамаймыз», — деді Мамай мемлекет саяси тұтқындардан кешірім сұрап, оларға өтемақы төлеуі керегін айтып.

Сондай-ақ, брифингте Жанболат Мамай митингілер туралы заңды өзгерту мәселесін көтеріп, жаңа партия бұл мәселелермен шектелмейтінін атап өтті.

2020 жылдың 22 ақпанында болашақ партияның съезі жарияланды, бірақ жақында Жанболат Мамайды полиция қызметкерлері 3 тәулікке ұстағаны белгілі болды. Оған 488-бап бойынша айып тағылды («митингілерді ұйымдастыру тәртібі туралы ҚР заңнамасын бұзу не заңсыз жиналыстарға қатысу») 3-бөлігі — жыл ішінде қайталап жасалған әрекеттер. Алматыда Мамай жақтастарының санкцияланбаған митингі өтті.

2020 жылғы 6 маусымда Алматыда санкцияланбаған митинг өтті, оған 100-ден астам адам қатысты. Митинг басталғанға дейін оның ұйымдастырушысы Жанболат Мамай мен оның жақтастары Достық даңғылы бойымен Төле би көшесінен Құрманғазы көшесіне дейін шеру өткізді. Плакаттарда «шетелдіктерге жер сатылмайды», «мен ешкімге жер-ананы бермеймін», «банктік құлдықтан арылудың уақыты келді», «біз мұнай мен газға баймыз, халық неге кедей?» деп жазылды.

Митинг бірнеше сағатқа созылды, кейбір қатысушыны полиция ұстады. Алматы әкімінің орынбасарлары Ержан Бабақұмаров пен Сапарбек Тұяқбаевты, Қоғамдық кеңестің төрағасы Рахман Алшановты және Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің өкілдерін қоса алғанда, көптеген билік өкілдері Мамаймен бірнеше сағат бойы келіссөздер жүргізді. Кешке қарай прокуратура өкілдері Мамайдың жақтастарына жақындап, оларды таратуды талап етіп, ескерту жасады.

2020 жылғы 13 қыркүйекте Алматыдағы Шоқан Уәлиханов атындағы саябақта билікпен келісілген «Демократиялық партия» бастамашыл тобының митингін өткізді. Мамай журналистерге әр түрлі қала әкімдіктеріне митинг өткізу туралы хабарлама жолдағанын, «билікпен келісе отырып, митингке көп адамдар келіп, наразылық акциясына қатысушылар қудаланбайды деп үміттенетінін» мәлімдеген. Алайда, митинг өткізуге рұқсат барлық қалада беріле қоймады.

Митингіге 200-ге жуық адам қатысты, олардың көпшілігі журналистер болды. Отыздан астам адам мынадай мазмұндағы плакаттарды ұстап шықты: «Олигархтардың офшорларында $160 млрд бар. Ақшаны қайтарыңдар!», «Кредиттерді кешіріңдер! Халыққа нақты көмек көрсетіңдер!», «Қытайға жер берілмесін. Бұл халықтың жері!», «Жер сатылмайды, жалға берілмейді!», «Шетелдіктерге жерді жалға бермейміз!», «Чжан Сяо, Сен елшісің бе әлде жаусың ба?», «Саяси тұтқындарға бостандық!», «5-6 банкке көрсетілген көмек 5 миллион адамға көрсетілуі керек!», «Олигархтарға қолдау көрсетуді доғарыңдар!», «Чжан Сяо, Қазақстаннан кет!», «Тоқаев, сенің саяси реформалар туралы уәделерің қайда?».

Жанболат Мамай жиналғандар алдында ондаған жыл бойы мемлекет банктерге көмектескенін, бірақ қарапайым тұрғындарға көмек берілмегенін айтты.

«Пандемия кезінде ешқандай нақты көмек көрсетілмеді. АҚШ-та әр азаматқа 1200 доллардан беріледі. Германияда, Францияда, барлық жерде нақты көмек бар. Ал бізде 90 доллар беріледі. Бұл күніне үш доллардан. Мұндай көмек мөлшері Африканың ең кедей елдерінде ғана бар. Сондықтан бүгінде қарапайым халық үшін несие рақымшылығын талап етеміз. Бұл популизм емес. Бұл өмірден алынған бағдарлама», — деді Жанболат Мамай.

Ол «ҚДП жақтастары Ақордаға азаматтардың несиесін есептен шығару туралы 100 мыңға жуық өтінішін жеткізгенін, бірақ олар бойынша әлі жауап берілмегенін» айтты. Сондай-ақ, митингте сөз сөйлеген адамдар «жер мәселесіне» назар аударды.

«Келесі жылы жерді шетелдіктерге беруге мораторийдің қолданылу мерзімі аяқталады. Содан кейін жер автоматты түрде шетелдіктерге 25 жылға берілуі мүмкін. Егер сіз қытайларға 25 жылға жер берсеңіз, онда олар ешқашан кетпейді. Мұнда чайнатаундар, қалашықтар салынып, экспансияны бастайды», — деді Мамай.

Наразылық білдірушілер саяси тұтқындарды босатуды да талап етті, олардың арасында «жер дауы» бойынша сотталған азаматтық белсенді Макс Боқаев бар, ол 2016 жылы бес жылға бас бостандығынан айырылған.

Акция соңында қатысушылар резолюция толтырып, билік коронавирус пандемиясынан зардап шеккендерге нақты көмек көрсетпеді деп жазды. Сондай-ақ, олар бір рет несиелік рақымшылық жасауды талап етіп, шетелдіктерге жерді жалға алуға заңды түрде тыйым салуды ұсынды.

2020 жылғы 14 қарашада тіркелмеген Демократиялық партия Алматыда Уәлиханов алаңында парламенттік сайлауға қарсы әкімдікпен келісілген митинг өткізді.

Жанболат Мамай 2021 жылдың 10 қаңтарына белгіленген «жалған сайлауға» бойкот жариялауға шақырды. «Nur Otan-нан басқа ешқандай таңдау, саяси партиялар жоқ, қалғандары – оның фракциялары мен бөлімшелері. Олар биліктің тапсырмаларын орындайды. Біз парламенттік сайлауға белсенді бойкот жариялаймыз. Бізге саяси реформалар қажет. Мұндай реформалар жүргізілсін, әйтпесе Назарбаев пен Тоқаев отставкаға кетуі керек», — деп мәлімдеді Мамай.

«Белсенді бойкот» деп белсенді адамдардың 10 қаңтарда дауыс беру күні алаңға шығуы керегін айтты. Сондай-ақ, Мамай Желтоқсан оқиғасы құрбандарын еске алу және елдегі саяси жағдай туралы айту үшін 16 желтоқсанда митингіге шығуға шақырды.

Сайлауға бойкот жариялаумен қатар, наразылық білдірушілер Демократиялық партияны әділет органдарының тіркеуін, несиелік рақымшылық жасауды, «саяси тұтқындарға» бостандықты, Жанболат пен Дулат Ағаділдердің өлімі туралы іс бойынша ашық тергеуді талап етті, сондай-ақ шетелдіктерге жерді жалға беру мен сатуына қарсы шықты.

Мамай бұл талаптарды орындамаған жағдайда бүкіл ел бойынша митингілер тоқтамайтынын ескертті.

2020 жылғы 16 желтоқсанда Жанболат Мамай мен «Оян, Қазақстан» қозғалысының өкілдері 1986 және 2011 жылдардағы наразылықтар кезінде қаза тапқандарды еске алу үшін Алматыдағы Республика алаңына жиналды. Алайда бірден акция митингке айналды, оған қатысушылар арандатушылық ұрандарды айтты.

Сайлау қарсаңында Мамай сұхбат беріп, онда ол елдің оппозициялық күштері неге күрестің бірыңғай әдістерін жүргізбейтінін түсіндіруге тырысты. Атап айтқанда, ол Мұхтар Әбілязовтің наразылықты «сұйылтып жіберді» деп айыптаған мәлімдемесіне жауап берді:

«Мәселе мынада, 14 қарашада Алматыда Уәлиханов алаңында өткен бейбіт жиналыста біз митингіміздің сайлау күні болатынын жарияладық. Бұл ниет желтоқсан айында бірнеше рет расталды – біз наразылық акциясына 10-ы күні сағат 12-де шығамыз. Бұл кезде Әбілязов үндемеді және дауыс беру күні митингтерге қатысты ештеңе айтқан жоқ. Содан кейін ол түстен кейін митингке шығуға шақыра бастады, енді ол уақытты 14:00-ге ауыстырды.

Сондықтан Әбілязовтің өзі наразылықты сұйылтуға тырысқаны көрініп тұр. Қалай болғанда да, егер оның Қазақстанда қандай да бір жақтастары қалса, мен оларды Республика алаңына сағат 12:00-де митингке шығуға шақырамын. Қаншада шығатынымыздың қандай айырмашылығы бар? Мұны бірге жасайық! Әблязовтің мемлекеттік ғимараттарды басып алу туралы барлық үндеуі, кем дегенде, күлкілі, мүлдем күлкілі. Біз шынайы жағдайға қарауымыз керек және елдегі жағдайды нақты түсінуіміз керек. Бұл, керісінше, режимнің күшеюіне әкеп соғады – 10 қаңтардағы бейбіт наразылықтарды күштеп таратуға себеп болады».

Сонымен бірге, Мамайдың өзі оның митингтерге шығуға шақыруын қанша адам қолдайтынына сенімді емес еді. Алайда, митингілерді «әлемдік қоғамдастыққа және миллиондаған қазақстандыққа алдағы парламент сайлауының заңсыз екенін, бұл мүлде сайлау емес екенін, оларды халық мойындамайтынын» көрсетудің жалғыз тәсілі деп атады.

2021 жылдың 10 қаңтарында Жанболат Мамай сағат 11:30-да Алматы қаласындағы Республика алаңына келді. Акция басталар алдында жиырмадан астам адам жиналды. Оған тіркелмеген Демпартия өкілдерінен басқа Oyan, Qazaqstan қозғалысының белсендісі Әсем Жәпішева қатысты. Наразылық білдірушілерге акцияның негізгі орны — Тәуелсіздік монументіне жақындауға рұқсат берілмеді. Әскерилер наразылық білдірушілерді ескерткіштен шамамен 300 метр қашықта қоршап алды.

Осы уақытта Алматы қаласындағы Астана алаңында Мұхтар Әблязовтің жақтастарының акциясы өтті.

15 қаңтарда Жанболат Мамай Республика алаңындағы Тәуелсіздік монументіне шығып, парламентті таратуға шақырды. Қолында: «Заңсыз парламент таратылсын!» деген үнқағаз болды. Акция жаңа сайланған Парламенттің Нұр-Сұлтандағы сессиясымен қатар өтті.

Мамай Парламент «заңсыз» екенін айтты, өйткені белсендінің пікірінше, үкімет «дауыстарды ұрлау және алаңда адамдарды күшпен ұстап тұру арқылы» құрылған.Полиция акцияны сырттан бақылап, оның қатысушысын ұстаған жоқ. Оқиға орнына келгендер оған акциясының «заңсыз» екенін мәлім етті.

Жанболат Мамай әлеуметтік желілерде белсенді. Фейсбук-тегі парақшасында ол өзінің жарияланымдарының тақырыбы ретінде үш негізгі бағытты қолданады: несие рақымшылығы, саяси тұтқындарды босату және жерді шетелдіктерге жалға беру.

Алайда, Мамайға жазыдған пайдаланушылардың белсенділігі өте төмен — орташа алғанда, 100 лайктан аспайды.