Биыл қасіретті Қаңтар оқиғасы кезінде саясатқа қайтып оралған бизнесмен Болат Әбілевтің кім екенін қазіргі жастардың көпшілігі онша біле бермейді. Арзанқол популистік ұрандарының есебінен халық арасында ұпай жинаймын деп жүрген оның өткен жолына, осы кезге дейінгі қызметіне көз тастасақ, оның саяси тұлғасы анық болады. Осыған орай qazpolit.org ресурсында шыққан материал назар аударарлық.

Болат Мұқашұлы Әбілев – бизнесмен әрі саяси қайраткер. 1987 жылдың 15 қыркүйегінде Қарағандыда туған. Отбасы жағдайы: Жұбайы Айгүл Күзембаева (1959-2016), балалары: Жәмилә (1987), Кәмила (1989) және Дінмұхамед (1994).

1980 жылы Қарағанды политехникалық институтын «тау инженері» мамандығы бойынша тәмамдаған. Еңбек жолы: 1980-1985 — «Қарағандыкөмір» өндірістік бірлестігі Костенко атындағы шахтаның тау-кен шебері. 1986-1987 — ҚазКСР «Госгортехнадзор» көмір өнеркәсібінің жетекші маманы. 1989 — «Тенгизнефтегазстрой» МК жетекші маманы. 1989-1990 — «Арай» жетекші маманы, бөлім бастығы. 1990-1991 — «Рахат» ШК директорының орынбасары және «Халықтың мәдениеті мен руханиятын қорғау» республикалық ақша-заттық лотерея директоры. 1991-2000 — «Бутя» фирмасының бас директоры, «Бутя» ЖАҚ президенті 1994-1996 — ҚР Президентінің штаттан тыс кеңесшісі. 1997-1999 — «Қайрат-Бутя» футбол клубының президенті 1998-1999 — «Сорос-Қазақстан» қорының басқарма мүшесі. 2000 жылдың қарашасынан — «Қазақстан Меценаттар Клубының»президенті. 2001 жылдың қыркүйегінен — ҚР Президенті жанындағы Кәсіпкерлер кеңесінің мүшесі.

Саяси қызметіне келсек, 1999 жылдың қазанында Әбілев «Отан» Республикалық партиясының партиялық тізімі бойынша Мәжіліс депутаты болып сайланды. 2001 жылдың қарашасында «Қазақстанның демократиялық таңдауы» қоғамдық бірлестігі саяси кеңесінің мүшесі болды. Сол жылдың желтоқсанында «Отан» партиясынан шығуға байланысты депутаттық корпус құрамынан шығарылды.

2002 жылдың қаңтарынан бастап «Ақ жол» партиясының ұйымдастыру комитетінің тең төрағасы болды. 2002 жылдың наурызынан бастап — сол партияның тең төрағасы. 2003 жылғы қарашадан бастап — Төралқаның тең төрағасы — төрағасы. 2005 жылдан — «Нағыз Ақ Жол» партиясының тең төрағасы.

2008 жылғы наурызда Әбілев Қазақстанның оппозициялық «Азат» (Свобода) Демократиялық партиясының төрағасы болды.

2013 жылдың 19 қыркүйегінде Болат Әбілев шығармашылық жоспарлармен айналысуға шешім қабылдағанын және бірнеше жылға саяси қызметтен кететінін мәлімдеді.

Бәрін өзі, бәрін өзі…

Болат Әбілевтың персонасы туралы әр жылдары және әртүрлі журналистер жасаған екі материал жақсы бейнелейді. Біріншісі – Гүлжан Ерғалиеваның 2006 жылы жарық көрген авторлық материады. Екіншісі – Әбілев Арманжан Байтасовқа 2021 жылғы шілдеде берген сұхбаты.

«Он хочет сдвинуть страну» – Ерғалиеваның материалы осылай аталды, онда сүйіспеншілік пен мадақтау айтылғаны соншалық, материал ақылы болғанын аңғарамыз.

«Болат Әбілев міндетті түрде қазақ стахановшысы болады деп ойлады, әйтпесе ол – ол емес. Бұл өз күшіне деген шынайы сенімі болды. Оған Шахтер болу міндетті емес еді, бірақ Болатты жұмысшы мамандығының кеңестік романтикасы шарпыды», — деп жазды Ерғалиева.

Ол болашақ меценаттың қаншалықты қиын және үмітсіз жұмыс істегенін, оның бригадасы бүкіл КСРО-да қалай танымал болғанын, жас кенші қанша көмір өндіргенін егжей-тегжейлі сипаттады. Әбілев туабітті кенші болып кеткен жоқ. Ерғалиева бұл туралы тікелей жазады: Әбілевтің әкесі – «қалада танымал адам» зейнетке шыққан кезде оның баласы шахтадан кетуге мәжбүр болған.

«Бұл болашақ саясаткер Әбілевтің сол режиммен практикалық күрес сабақтарын алған алғашқы мектебі болды», — деп жазады журналист Ерғалиева.

Алайда, «бұл режим» өзінің құрбанына өте жақсы төлепті: Әбілевтің өзі Байтасовқа берген сұхбаты барысында айына 500 рубль алғанын айтты.

Әбілевтің Айгүл Күзембаеваға үйленуі өте сәтті болды.

«Болат Әбілевтің өміріндегі басты кезең оның Айгүл Күзембаевамен үйлену тойы болды. Ол дәл осы маңызды кезең оны шешуші қадамға – Қарағандыдан Алматыға көшуге итермелегенін еске алады».

Айгүлдің сүйіп қосылған күйеуі астанаға көшіп келісімен, ата-анасы күйеу баласын дереу жылы орынға жайғастырып қояды – бұл республикадағы көмір өнеркәсібіне бақылау жасайтын «Госгортехнадзор» еді.

«Алматыда Желтоқсан оқиғасы болды, "Невада-Семей" қозғалысы болды, онда Болат Әбілев өзінің қайын енесі, танымал тележурналист және тамаша адам – Галина Күзембаеваның ықпалынсыз белсенді қатысып, тез арада қоғамдық тұлғаға айналды», — деп жазды Гүлжан Ерғалиева.

Әбілев үшін сәттілік баспалдақтары нағыз эскалатордай болды. 1991 жылы Одақ ыдыраған жылы ол табысты бизнесмен болды. Бұл жетістікке жетсе де, кәсіпкерліктің бұл түрі басқаша деп аталды – алыпсатарлық.

Алғашқы осындай «кәсіпкерлік» идеяларының бірі «Березка» тексеру дүкендерінен тапшы тауарларды қайта сату болды. Болат Әбілев шетелде болған және Внешпосылторгтың немесе Внешторгбанктің чектері бар адамдарды тауып, олардан осы бағалы қағаздарды сатып алумен айналысты – мысалы, 100 чек рубліне 120-130 кәдімгі, кеңестік чек беріп отырды. Содан кейін «Березкаға» барып, қолында бар чектермен тұрмыстық техника сатып алады, содан кейін тиімді бағамен қалаған адамдарға қайта сатады.

Болашақ миллионер автомобильдерді де қайта сатумен айналысқан. Ол мемлекеттік бағамен кезекпен тапшы автомобильдерді сатып алуға мүмкіндігі бар, бірақ бұл үшін қаражаты жоқ еңбек сіңірген жұмысшыларды қолдана бастаған.

«Мен осындай адамдарды тауып, 1000 рубль табуға болады деп айттым. Мысалы, машина мемлекеттік бағамен 9000 рубль тұратын. Мен өз ақшам жоқ, бірақ сатып алу мүмкіндігі бар адамға 10 000 рубль бердім, ол болса автокөлік сатып алатын, оны дереу менің атыма жазып беріп отырады, ал содан кейін мен көлікті 13 000-15 000 рубльге қайта сатумен айналыстым... Бұл кезде мен "Госгортехнадзорда" көп отырып қойғанымды түсіндім, бұл 1988 жыл еді, қайта құру белсенді жүріп жатырр, алғашқы кооперативтер пайда болды», — деп әңгімелеген еді Әбілев Байтасовқа.

Сәтті жетістік, немесе сомнан түрмеге дейін…

2022 жылдың ақпан айында Ulysmedia.kz ресурсы Әбілевтің кенеттен табысты кәсіпкерге айналғанын еске алып, мақала жариялады.

1991 жылы достарымен бірге BUTYA фирмасын құрды, екі жылдан кейін – «Бутя-Капитал» инвестициялық жекешелендіру қоры. Компанияның чек кітапшалары әрбір қазақстандықтың үйінен табылатын.

«Адамдар табысты компанияның акцияларын сатып алу үшін онсыз да аз жалақысынан үнемдеген ақшасын алу үшін кезекте тұрды. Енді ғана нарықтық қатынастар туралы біле бастаған азаматтар күн сайын емес, сағат сайын байып келе жатқан сүйкімді Бутя оларға да дивиденд төлейді деп сенді», — деп жазды Ulysmedia.

Алайда BUTYA ЖАҚ пен қорда проблема шықты: бастапқыда компания «Глобал Казком Секьюрити» ЖТАҚ-ны арзанға сатып, кейін 202 млн тг шығыны көп «Шымкентфосфорды» сатып алды, ол сосын 2 млн тг басқа АҚ-ға өтіп кетті. Барлық келісім акционерлерге хабарланбай жасалған.

«КарМетКомбинат» зауытына қатысты да қызық оқиға болды.

1995 жылы белгілі австриялық компаниялардың бірі «Фест-Альпине интертрейдинг» компаниясымен бірлескен инвестициялық қызмет туралы келісе отырып, Болат Әбілев қазақстандық индустрияның флагманы – Қарағанды металлургия комбинатын сатып алуға шешім қабылдады.

«Алайда, сол кезде Әкежан Қажыгелдин басқарған үкіметтің Карметке қатысты жоспарлары мүлдем басқаша болған сияқты. Белгілі болғандай, Қажыгелдин Үкіметі белгілі бір кәсіпорынды басқаруға үміткерлерді іздеу барысында бірден нақты валютада ірі бонус бере алатын шетелдік компанияларға артықшылық берген. Бұл жолы үкіметтік кеңселерде белгілі жауапты тұлғалар Карметкомбинатты израильдік қаржы-өнеркәсіптік "Израиль корпорейшн" тобына және оның америкалық серіктестеріне беру қажет деп санады. Бұл ретте, Үкімет кабинеттеріндегі ешкімді де "Бутя" және "Фест-Альпине Интертрейдинг" фирмалары ресми жекешелендіру тендерін жеңіп алды деп "алаңдатқан жоқ". Олар ұсынған зауытты қайта құру жобасы ең үздігі деп танылды. Осыған қарамастан, тиісті шешімге Әкежан Қажыгелдин алаңсыз қол қоя салды, ал Болат Әбілевті былайша айтқанда: "Сен өзі кімсің?" деп, шеткері шығарып тастай салды», — деп жазған еді сол кезде БАҚ.

Әбілев бұқаралық ақпарат құралдарында шу көтерді. Әжептәуір жанжал шығар ма еді, бірақ осы кезде іске президент Назарбаев араласты. Ол мүлде басқа шешім қабылдап, «Карметкомбинатты» үндістандық «Испат» фирмасына өткізді.

Әбілев жолы болмай-ақ қойған бизнесмен еді. Дәлірек айтқанда, тіпті қырсық шалған кәсіпкер болды. Мысалы, 2005 жылы БАҚ ҚР Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі оған қатысты қылмыстық іс қозғағанын хабарлады, ал кейінгі екі жыл ішінде қаржы полициясы Болат Әбілевке қатысы бар фирмаларға қарсы бірнеше қылмыстық іс қозғады.

Газеттердің бірінде Эксимбанкке $8,3 млн қайтарылмай қалғаны туралы мақала жарияланды. Сонымен қатар, несие беру кезінде банк акцияларының 100 пайызы мемлекетке тиесілі болған. Тергеу жүргізгеннен кейін қаржы полициясы бұл ірі несиені екі компанияға – Әбілев аффилиирлеген BRC және G&B фирмаларына берді. Ақшаны қайтару бойынша кепілгер «Бутя» АҚ болды. Тергеу сонымен қатар бұл несиеден $3,6 млн «NTC Sport» ЖШС, содан кейін «Динали» ЖШС шотына аударылғанын анықтады.

Қаржы полициясының ұйғарымы бойынша, бұл екі ЖШС әрекетсіз болған – олар тіркелген сәттен бастап Салық комитетіне есеп тапсырмаған. Қарызды төлеу уақыты келгенде, банкке тек $3,1 млн қайтарылған. Қалған сома – $5,6 млн – банк өз қаражатынан төлеген. Несие полиция іс қозғағаннан кейін ғана толық өтелді.

Қаржы полициясы «Бутя Капитал» инвестициялық-жекешелендіру қорының қызметіне қатысты да іс қозғады. Қор салымшыларынан арыздар түсе бастады. Қаржы полициясы тексеруді бастап, 1995 жылы аукционда халықтан алынған купондардың арқасында Қор «Ақтөбемұнайгаз» АҚ-ның 360 мың акциясын сатып алғаны белгілі болды. Сол кезде бір акцияның номиналды құны 20 теңгеге тең болды. Бағалы қағаздардың кезекті эмиссиясын тіркегеннен кейін оның құны бір жарым мың теңгеге дейін өсті. 1995 жылғы 30 қыркүйекте Әбілев 540 млн тг сомасындағы акцияларға ие болды.

Күндердің күнінже ол «Глобал Казком секьюрити» ЖТАҚ қағаздарын 102 млн тг сатуды ұйғарды – Қор шығыны 440 млн жетті. Сол 1995 жылы Әбілев «Шымкентфосфор» ЖАҚ акцияларын 202 млн тг сатып алды, содан кейін оларды «ASD» ЖШС-ға 2 млн сатты. Осы екі кәсіпорынның акцияларын сату туралы шешімді акционерлерге ескертілмей қабылданғандығы анықталды.

Әбілев мұндай көп капитал таба алмайтынын және тіпті түрмеге тоғытылуы мүмкін екенін сезіп, үлкен саясатқа араласа бастайды.

Болат Әбілев «Отан» партиясына кіріп, кейін Мәжіліс депутаты болады. Парламентте ол саяси кредосы деп «үкіметке мәңгі қарсы тұру» екенін атап айтты.

2001 жылдың 18 қарашасында Мұхтар Әблязов пен Ғалымжан Жақиянов бастаған қазақ мемлекет және қоғам қайраткерлерінің, бизнесмендердің тобы «Қазақстанның демократиялық таңдауы» оппозициялық қозғалысының құрылғанын жариялады. Құрылтайшылар құрамына Ораз Жандосов, Әлихан Бәйменов, Қайрат Келімбетов, Болат Әбілев және басқалар кірді.

2002 жылғы 19 қаңтарда Алматыда ҚДТ-ның құрылтай жиналысы болып, оған барлық облыстан 1000-ға жуық делегат қатысты.

10 күннен кейін Әлихан Бәйменов бастаған ІІБ «қалыпты қанатының» мүшелері «Ақ Жол» саяси партиясының құрылғанын жариялады мәлімдеді. Ол 2002 жылдың 3 сәуірінде тіркелді. Кейіннен бұл партия да бытырап кетті, ал құрамына Алтынбек Сәрсенбаев, Төлеген Жүкеев, Ораз Жандосов және Болат Әбілев кірген жаңа «Нағыз Ақжол» партиясы ақыры тіркелмей кетті.

Шын мәнінде, біздің кейіпкеріміз мүлдем батыр емес еді: іс насырға шапқаннан кейін, ҚДТ жетекшісі Әблязов қысымға ұшырап, тергеуден басын көтере алмай жатқанда Әбілев өте ұқыпты оппозиция ұстанымында қалуды жөн көрді.

Алайда, «Нағыз «Ақ жолдың» да ісі тауға өрмелей қоймады. Алтынбек Сәрсенбаев өлтірілді, ал партия «Азат» деп аталды. Оның төрағасы болып Болат Әбілев сайланды.

Оппозиционер Жасарал Қуанышалин Әбілевтің саяси қызметін былай деп сипаттапты: «Бәйменов "Нағыз Ақ жол" жетекшілерін айыптап, олар барлық мәселені ақшаға әкеп тірейтінін айтты. Бұл шынымен де солай еді. Әбілевтің өзі ақша арқылы өзінің "Бутин" саясатын жүргізіп, басшылық арасында жанжал шығарды. Мен партияның "Апта.кz" газетінде ұлттық мәселе мен тіл мәселелерін көтерген кезде ол кедергі келтірді. Мен бұл туралы Алтынбек Сәрсенбаевқа айтқан едім, бірақ ол маған көп нәрсеге төзуге мәжбүрміз деп жауап берді, өйткені ол бізге ақша төлейді».

Ал таяудан бері «Азат» тіршілік белгісін көрсете бастады, коммунистермен дос болды, содан кейін Соростың «Алғасымен», содан кейін бәрімен достаса бастады. Бірақ 2013 жылы Әбілев саясаттан кетіп, шығармашылық бетбұруға шешім қабылдады. Ол саясатта жеңістер аз болғанын мойындады, бірақ шығармашылық жоспарлар көп жиналып қалыпты…

Із қалдырды…

Болат Әбілев – меценат және саясаткер ғана емес, сонымен қатар қылмыскер де.

2004 жылдың 27 шілдесінде Алматының Бостандық аудандық соты өз шешімімен Әбілевті жала жапқаны үшін 1,5 жылға шартты түрде бас бостандығынан айыру туралы үкім шығарды. Талап-арызды ҚР Мәжілісінің депутаты Мұхтар Тінікеев берген болатын. Мұның себебі Әбілев «31 арна» эфирінде Тінікеевті Парламенттен орын алғаны үшін $100 мың пара берді деп айыптаған еді.

2006 жылғы 24 шілдеде Теміртауда сот Болат Әбілевті үш жылға шартты түрде, сынақ мерзімімен – 2 жылға бас бостандығынан айырды. Сондай-ақ оған Қазақстаннан тыс жерге шығуға тыйым салынды. Әбілев ҚР ҚК-нің 320-бабы 1-бөлігі бойынша – қызметтік міндеттерін орындау кезінде билік өкілін қорлау және ҚР ҚК-нің 321-бабы 1-бөлігі бойынша – қызметтік міндеттерін орындау кезінде билік өкіліне қатысты күш қолдану бойынша айыпталды.

2006 жылдың 4 желтоқсанында Алматы қаласының Алмалы аудандық сотында Болат Әбілев пен «Бутя-Капитал» инвестициялық жекешелендіру қорының бұрынғы басшыларының ісі бойынша сот процесі басталды. Әбілев және оның бұрынғы әріптестері Бауыржан Қарабеков пен Уәлихан Бекбосын қорға сеніп тапсырылған бөтен мүлікті жымқырды деп айыпталған. Талап-арызды дивидендсіз қалған 13 акционер сотқа берді. Алайда, жәбірленушілердің бір бөлігі бірінші отырыста өз шағымдарынан бас тартты. Сонымен бірге, оның қалған қылмыстық істері әлі қарастырылып жатыр, бұл туралы Әбілевтің өзі 2022 жылы қоғамдық алаңға оралған кезде мәлімдеді.

Кейде оралып жүрді

Әбілев 13 ақпанда қаңтарда болған тәртіпсіздіктен кейін 40 күнге орайластырылған митингте ел назарына аяғы аспаннан салбырап түсе салды. Дәлірек айтқанда, оның ұйымдастырушылары қайтыс болғандарды еске алуға шешім қабылдапты, рухына тағзым еткендері тобырдың шабуылынан қаза болған күш құрылымдарыың өкілдері емесі анық. Алайда, заңсыз митинг ұйымдастырғаны үшін Әбілев 50 АЕК айыппұл төледі.

Оппозициялық ұстанымын жариялаған Әбілев жаңа партия құруға уәде беріп, бірқатар жалған мәлімдеме жасады. Мысалы, сол мәлімдемелерінің ішінде Қазақстанның Еуроодаққа кіру қажеттілігі туралы еді.

«Бұл біздің алдағы онжылдықтардағы басты векторымызға айналуы тиіс. Біздің стратегиялық таңдауымыз», — деді Әбілев.

Әбілев оппозициядағы қайта тірілген мансабына жақсылап кіріскен сияқты. Тіпті 2022 жылдың 12 мамырында ол тіпті үлкен саяси мәлімдеме жасамақ болды.

Бірақ мұнысынан нәтиже шықпады - Әбілев жоспарланған баспасөз конференциясы кейінге шегерілгенін хабарлады. Оның айтуынша, іс-шара өтеді деген қонақүй кенеттен бөлме беруден бас тартыпты. Алайда, бұл сылтауға күмәнданған скептиктер де болды. «Сіздің ажырасқан қызыңыз ресторатор Асқар Байтасовпен қанша жылдан бері кездесіп келеді және оның PR-шысы болып жұмыс істеп жатыр. Оның мейрамханалар желісі бар. Сондықтан зал жалдауда проблема болмауы керек. Сылтау», — деп жазды олар әлеуметтік желілерде.

Әбілевтің өзі Макс Боқаевпен тығыз байланыста болған. Енді осы қызықты тандемнен не шығатынын көрейік.