Өзін Қазақстанда демократия орнату жолында жүрген күрескерлердің бірі деп есептейтін адамдардың бірі - Ағелеуов Ғалым. «Либерти» қоғамдық қорының жетекшісі. Құқыққорғаушы. Оның осы салада не тындырып жүргенін білу үшін ашық ақпарат көздерінен мәлімет алатын qazpolit.org ресурсына назар аударайық.

Білімі: ҚазПИ-дің тарих факультетін бітірген. Мамандығы — «Тарих және құқық» оқытушысы, сондай-ақ ҚР Ғылым Академиясы Тарих, археология және этнология институтының аспирантурасында оқыған.

Еңбек жолы: 1988−1990 — Өскемен педагогикалық институтының оқытушысы. 1994−2000 — Абай атындағы АМУ жалпы тарих кафедрасының аға оқытушысы. 1996−2003 — ҚР ҒА Шығыстану институтының ғылыми қызметкері. 2000−2004 — Қазақ еңбек және әлеуметтік қатынастар академиясы Шығыстану кафедрасының аға оқытушысы. 2007−2009 — Ресурстық орталықтың директоры, ҚМПК пікірталас клубының жетекшісі және модераторы. 2009−2010 — «Еркін Интернет үшін» қозғалысының үйлестірушісі. «Болашақ қаласы» бағдарламасын жасаушылардың бірі (дебат орталығы мен «Хабар» телеарнасының бірлескен жобасы). ҚДТ, ҚДТ-ҚКП, ӘҚҮ сайлау кампанияларының жоба жетекшісі, ҚДТ ұйымдастыру бөлімінің үйлестірушісі, ҚДТ «Алға» оқу-әдістемелік орталығының үйлестірушісі, «Азат» партиясы оқу-әдістемелік орталығының жетекшісі болған (2007−2009 жж.)

Соростық жанр классикасы

Ғалым Ағелеуов — Сорос қоры қаржыландыратын ҮЕҰ өкілінің классикалық үлгісі. Ол екі жыл басқарған Қазақстанның Жас кәсіпқойлар ұйымы (ҚЖКҰ) 2005 жылы құрылған. Ашық ақпарат көздерінде «Жас кәсіпқойлар» (young professionals) — «хиппилерден айырмашылығы, қоғамнан кетпейтін, керісінше, қоғам жариялайтын және оның одан әрі дамуына әсер ететін ережелер бойынша белсенді ойнауға ниетті» жастар.

ҚЖКҰ осы әлеуметтік топты өзін-өзі тануды және «жас мамандардың» әлеуметтік және азаматтық мүдделерін жүзеге асыруды мақсат етті. Бұл топтың мүдделері мен құндылықтарын либерал және демократиялық деп атауға болады. «ЖКҰ» ӨҚҰ-ның басты міндеті - билігі қоғамға есеп беретін, ал азаматтар барлық қоғамдық-саяси процестің нақты қатысушысы болатын Азаматтық бақылау орнату.

Алайда 2000-жылдардың ортасында Қазақстандағы түрлі жастар қозғалысы жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты көбейді. Сонымен қатар, олар қандай да бір саяси қозғалыстардың қанатында немесе халықаралық институттардың гранттарында әрекет етті. Олар шынымен идеологиялық болды ма, әлде ақша табуды мақсат етті ме: ақша, атақ, саяси және әлеуметтік ұпай? Біріншісі де, екіншісі де, үшіншісі де болуы мүмкін.

2005 жылы БАҚ «жас мамандар» «Кахар» жастар бірлестігінің өкілдерін шақырған ҚЖКҰ тұсаукесерінде болған қызықты оқиға туралы жазған екен. Тұсаукесер «Атакент» көрме кешенінің аумағындағы кафелердің бірінде өтті. Онда әдеттегідей сусын мен тағамдар ұсынылды. «Алкогольдің белгілі бір дозасынан кейін пайда болған эмоцияға иелік ете алмаған ҚЖКҰ басшысы және Тәжікстандағы ұлттық демократиялық институттың директоры Нұрұл Рақымбек қатысушы қахарлықтарға олар қоғамның қалдықтары екенін, еріккеннің ермегі екенін және мемлекеттік органдар мен саясатқа ешқандай әсер етпейтінін мәлімдеген. Қахарлықтар, ҚЖКҰ шетелдік гранттар есебінен өмір сүретінін және кез келген адамға сатуға дайын деп қарсылық білдірген. Осыдан кейін „Қахар“ көшбасшыларының бірі Нұрлан Балғабаев Н. Рахымбекпен ерегесіп тыныпты.

1:0 есебімен „жас кәсіпқойлар“ жеңіске жетті. Балғабаев пен оны ұрған Рақымбек қайтып келіп, банкетті жалғастырған. Сәл ұрттағаннан кейін Балғабаев есесін қайтаруды ойлаған. Ол орнынан тұрып, Рахымбектің мұрнын сындырды, содан кейін көрмеге келушілер мен кафе клиенттері қатысқан жаппай айқас басталды», — деп жазды «Информбюро» ресурсы. Демократия жасағысы келетіндердің әдемі сөзіне лайықсыз әрекет.

Алайда, ҚЖКҰ-да бәрі тыныш болған жоқ. Еуроодақтан € 240 мың көлемінде грант алғаннан кейін ұйым құлдырай бастады. Қозғалысқа қатысушылар тек бірінші траншты алған, содан кейін-ақ іштен ыдырау басталған. Дереккөздердің айтуынша, ҚЖКҰ Басқарма Төрағасы Нұрұл Рахымбеков басқарма мүшелерімен жанжалдасып, олардан құтылуды ұйғарған. Бірінші кезекте, Мұрат Тұңғышбаев пен Ғалым Ағелеуовтен, олар да Басқарма мүшелері ретінде түскен қаржыны бөлуге қатысуға құқылы деп есептеген.

Грант Қазақстан өңірлеріндегі жастарды жандандыру үшін бөлінді. Сол кезде Алматыда жастарға арналған Ресурстық орталық жұмыс істеді, бірақ ол басқармадағы жанжалға байланысты үш айға ғана созылды. Ұйымның күйреуіне Сергей Бондарцев деген адам ықпал етіпті, ол Рахымбековке көпшік қойып, Нұрұлдың ұйымды жеке өзі басқаруына дайындады деген қауесет тарады.

Нәтижесінде іс Нұрул Рахымбеков жеңіп алған сотқа дейін жетті. Сол кезде сотта қалған 5 млн тг Сергейдің қорына аударылып, қолма-қол ақшаға айналдырылғаны анықталды.

Араздық гранты

Ал ҚЖКҰ құлдырап жатқанда әлеуметтік желілерде құрылған және құрылымдалған, өз форматы бойынша мүлдем жаңа ұйым — «Еркін Интернет үшін» қозғалысы бүкіл Қазақстан бойынша жандана бастады. Оны құрушылар Ұлан Шәмшет, Тимур Почанов және Алмас Көшербаев болды. Кейін оларға ҚЖКҰ-дан бөлініп шыққан ғалым Ағелеуов пен Мұрат Тұңғышбаев қосылып, бір жылдан кейін қозғалысты «Қазнетфрид» қоғамдық бірлестігі ретінде тіркеуді ұсынды.

Бұл қозғалыс әсіресе «азаматтық бастамаларды дамытуға» қосқан үлесі үшін ЕҚЫҰ сыйлығын алғаннан кейін танымал болды. Сыйлық 2009 жылы Венада берілді. Содан кейін гранттық ұйымдардың ынтымақтастық туралы ұсыныстары қозғалысқа түсті. Ол кезде америкалық ұйымда халықаралық республикалық институтта (МРИ) жұмыс істеген Тұңғышбаев барлық ықтимал грант берушілермен келіссөздер жүргізе бастады.

Бірақ оқиға қайталанды. Ұлан Шамшеттің айтуынша, Тұңғышбаев бірлестік қаражатын өзі жаратуы үшін бірлестікті ашып, қызметін ұйымдастырғандармен жанжал шығарған. Мұнда Тунгишбаев пен Агелеуов жағында тұрған құқық қорғаушы Бақытжан Төреғожина маңызды рөл атқарған.

Көп өтпей бірлестіктен Шәмшет пен Почанов шығып кетті. Тағы екі айдан кейін басқарманың қалған мүшелері Тұңғышбаев пен Ағелеуовтің әрекетіне наразы болып, төрағаны ауыстыру үшін жиын өткізген. Басқарманы бұрын басқарғандар ұйымға оралып, грант қаражаты заңсыз үлестірілгенін анықтаған. Ал Нидерланд елшілігі екінші траншты ақыры бермей, жауып тастаған. «Еркін интернет үшін» қозғалысының қатысушылары шетелдік грантты өзара бөлісіп алғаннан кейін кейде өзінің тікелей міндетімен айналысқанын да айта өтуіміз керек — ешқандай мәні жоқ акциялар ұйымдастырған. Мысалы, 2009 жылдың 7 наурызында олар Алматыда полит-моб өткізді. Қозғалысқа қатысушылар желідегі цензураға қарсылығын білдіру үшін «негізгі провайдерге» үн қатқысы келген. Олар Арбаттағы «Алматытелеком» ғимаратына жиналып, бұғаттау туралы мәселе көтере бастаған.

Акция қатысушылары ақпарат бюросына кіріп, менеджерден компьютерден ажыратылған компьютер тышқанын көрсетіп, сұрақ қоя берген. «Менің сұрағым, мына сіз, Ирина Коробкова („Алматытелеком“ менеджері), қалай ойлайсыз, интернет-ресурстар шектелгені дұрыс па? Мұны заңды түрде жасап жатыр ма? Ол қолы бос емес екенін және ешқандай да пікір білдіре алмайтынын айтып жауап берді», — деген еді сол кезде Ағелеуов журналистерге.

Акцияның апофеозы «үй жануарларын» жерлеу рәсімі болды — қатысушылар компьютерлік тышқандарды «Алматытелеком» ғимаратының кіреберісіндегі қоқыс жәшігіне байлап қойды. Ғалым Ағелеуов тышқанның үстіне орамал байлап: «дала дәстүрі бойынша бұл біздің Интернеттің еркін болуын қалайтынымызды білдіреді», — деді.

Айтапқшы, флешмобқа қатысушылардың бірі Қазақстанның жастар ақпараттық қызметінің «Сорос-Қазақстан» қорының сүйікті ұрпағының болашақ жетекшісі Ирина Медникова болды.

Ағелеуовтің өзі де кейінірек, 2013 жылы СҚҚ грантын екі мәрте алған, «Құқықтық реформа» бағдарламасы аясында миллион теңгеге жуық ақша алған.

2011 жылдың тамыз айында ғалым Ағелеуов «Либерти» қоғамдық қорын тіркеді. Расында ол салықтарды тек төрт рет төлеген — 2015 жылдан 2018 жылға дейін. Аударымдардың ең үлкен сомасы 2017 жылы — 3,4 млн тг, ал ең азы — 2018 жылы, барлығы 70 мың тг.

Анықтама: «Либерти» қоғамдық қоры — Қазақстанның құқыққорғаушыларын қорғаумен және оларға көмек көрсетумен қатар, сөз, жиналыстар және бірлестіктер бостандығын, сондай-ақ басқа да азаматтық және саяси бостандықтар мен демократиялық нормаларды қорғайтын алматылық құқық қорғау ұйымы. 2017 жылғы аз ғана салық төлеуінің сыры ҚҚ-ны ресми билік назар аудара бастауымен байланысты сияқты. 2016 жылғы тамызда Қазақстан Қаржы министрлігінің Мемлекеттік салықтар комитеті «Либерти» қорының, «Халықаралық құқықтық бастама» қорының және «Қадыр-қасиет» қоғамдық бірлестігінің қызметіне қатысты салықтық тексеруді бастады.

2016 жылғы желтоқсанда салық қызметі жоғарыда аталған үш ұйымның - «Либерти» қоры мен «Халықаралық құқықтық бастама» қорының қызметін тексеру нәтижелері бойынша қорытынды дайындады. Салық кодексінің 96-бабына сәйкес ұйымдар корпоративтік салықты төлеуден жалтарғаны үшін сәйкесінше € 8300 және € 3700 мөлшерінде айыппұл төлеуге мәжбүр болды.

Осы сәттен бастап «Либерти» қорының барлық шоты бұғатталды және ұйым өз қызметін уақытша тоқтатты. 2017 жылғы 6 сәуірде Алматы ауданаралық экономикалық соты «Халықаралық құқықтық бастама» қорын салық төлеуден жалтарғаны үшін кінәлі деп танып, оған айыппұл төлеуге үкім шығарды.

Әрине, қоғамдық қорлардың өкілдері халықаралық ұйымдарға шағымдануға асықты, бірақ салық есептілігінен көрініп тұрғандай, олар әлі де салық төлеуге мәжбүр болды.

Қазір «Либерти» қоры бар деп айту қиын: оның басшысы кірістерді мұқият жасыра ма, әлде шетелдік грант берушілерге қызықты болуды тоқтатты ма, бұл жағы түсініксіз.

Алайда Ғалым Ағелеуов бұрынғысынша Сорос БАҚ-тарында «демократия және адам құқықтары» мәселелері бойынша спикер ретінде көрініп тұрады, ал бір күні тіпті 2020 жылғы 31 қазанда Бақытжан Төреғожинамен бірге митингтің тең ұйымдастырушысы болды.

Сөз бостандығы мен адам құқықтары үшін күресушілер трансгендерлердің құқығын қолдауға келген белсенді Юрий Толочконы ұрған. Олардың армандаған гранттық демократиясы осындай болып шықты.