ӨЗін шетелдегі казақстандық оппозиция өкілдерінің бірі етіп көрсететін экс-шенеунік Бергей Рысқалиев өзінің осылайша түрленуіне дейін қандай қызмет атқарды, қандай жолдан өтті? Оның шетелге кетуіне қандай жағдай себеп болды? Осы сұрақтардың жауабын алу үшін ашық ақпарат көздеріндегі мәліметке сүйенетін qazpolit.org ресурсындағы материалға назар аударайық. Бергей Рысқалиев 1967 жылы 21 қаңтарда Гурьев облысы Мақат ауданында дүниеге келген. 1991 жылы Алматы сәулет-құрылыс институтын «инженер-құрылысшы» мамандығы бойынша, 2000 жылы Қазақ мемлекеттік заң академиясын «заңгер» мамандығы бойынша бітірген, техника ғылымдарының кандидаты.

Еңбек қызметі: 1991 — шебер, «Запказэнерго» АҚ СМУ прорабы. 1992 — «Одиссеус» ХЖӨ директорының орынбасары. 1992 — «Аяжан» ЖШС директорының орынбасары. 1992 — «Шат» мұнай компаниясының директоры. 2001 — «Батыс-Мұнай» БК директоры, «Трансмарс» ЖШС директорының орынбасары. 2001 — Ақтөбе облысының Тәртіптік кеңесінің мүшесі. 2001 — «CNPC-Ақтөбемұнайгаз» ААҚ директорлар кеңесінің мүшесі. 2002 — «Казвнешмаш» компаниясының Атырау өңірлік филиалының директоры. 2003 — Атырау облыстық мәслихатының хатшысы. 2005 — Атырау облысы әкімінің орынбасары. 2006 ақпан-қазан — Атырау әкімі. 2006 жылдың 4 қазанынан 2012 жылға дейін — Атырау облысының әкімі. ҚР Парламенті Мәжілісінің II шақырылымының депутаттығына кандидат (2003, қосымша сайлау), Атырау облыстық мәслихатының депутаты (09.2003-02.2005). «Асар» партиясы Атырау филиалы кеңесінің мүшесі (2004-2006), «Отан» партиясы Атырау қалалық филиалының төрағасы (08.2006) болды.

Қылмыс әлеміндегі әкім

Бір қарағанда, Бергей Рысқалиев — қарапайым жемқор, Қазақстанда әдет болып кеткендей, мұндайлар өзінің барлық ұрлығын саяси қудалау деп ақтап алатындай. Осыдан кейін, сот оған қатысты үкім шығарғаннан кейін біртүрлі оқиғалар басталды. Енді Рысқалиевті шетелде тұрақты тұруға келген қазақстандық элитаның сиқыршысы деп атауға болады.

Бергей Рысқалиев 2012 жылы Атырау облысының әкімі қызметінен кеткеннен кейін бірден елден қашты. Онымен бірге Мәжілістің бұрынғы депутаты, ағасы Аманжан Рысқали да елден қашып кетті. 2013 жылдың қаңтар айының соңында Бергей Рысқалиевке іздеу жарияланды.

«24 қаңтарда сот Рысқалиевті қамауға алуға санкция берді және оған іздеу жарияланды», — делінген ҚР Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің (Қаржы полициясы) хабарламасында.

Сонымен қатар, 23 қаңтарда Бергей Рысқалиевке бюджет қаражатын жымқырды және лауазымдық өкілеттіктерін асыра пайдаланды деген айыптар тағылып, Атырау облысы әкімдігі мен мердігер ұйымдардың лауазымды тұлғалары мемлекетке жалпы сомасы 42,1 млрд тг астам шығын келтіріп, сыбайлас жемқорлық қылмыстарын жасау фактілері бойынша қозғалған 42 қылмыстық іс тергелді.

Атырау облысында сыбайлас жемқорлық қылмыс жасады деген айыппен сол кезде тоғыз адам қамауға алынған еді.

Қаржы полициясының мәліметінше, мемлекетке келтірілген залалды өтеу мақсатында заңсыз жекешелендірілген 17 нысан мемлекетке қайтарылып, 455 мүлік атауына тыйым салынды.

Мемлекет меншігіне қайтарылған мүліктің құны 23,4 млрд тг жетті. Уақыт өте келе бұл сома 72 млрд тг дейін өсті. Рысқалиев, оның ағасы және тағы жеті адам қатысқан қылмыстық іс 754 томнан тұрады.

Рысқалиевтің командасына қатысты алғашқы сот талқылаулары 2014 жылы өтті. Содан кейін 11 адам — шенеуніктер мен кәсіпкерлер әртүрлі мерзімге бас бостандығынан айырылды.

2019 жылдың қаңтарында Атырау облысының бұрынғы әкімі Бергей Рысқалиев 17 жылға бас бостандығынан айырылды. Ол біреудің мүлкін ұрлады, алаяқтық жасады, қылмыстық қоғамдастық құрды, лауазымдық өкілеттіктерін асыра пайдаланды және пара алды деп айыпталды.

Оның ағасы – ҚР Парламенті Мәжілісінің бұрынғы депутаты Аманжан Рысқали 16 жылға бас бостандығынан айырылды. Сотталушылардың келмеуіне байланысты іс сырттай қаралды.

Егжей-тегжейі

Соттың бюрократиялық тұжырымдарының артында қарапайым жұртқа Рысқалиев жасаған қылмыстардың мәні жасырын қалып қойды. 2013 жылы Ratel ресурсы бұрынғы облыс әкімінің не істегенін егжей-тегжейлі түсіндіруге тырысты.

«Құқық қорғау органдары ең маңызды сұраққа жауап бермеді: бұл резонанстық істің шынайы негізі неде? Атырау облысының бұрынғы әкімі Бергей Рысқалиевке және Мәжілістің бұрынғы депутаты Аманжан Рысқалиге тағылған барлық айып Қылмыстық кодекс баптарының тізімі және "бюджет қаражатын жымқыру", "пара алу", "лауазымдық өкілеттіктерін теріс пайдалану" сияқты жалпы тіркестер жиынтығы түрінде берілді. Құқық қорғау органдары әлі күнге нақты ештеңе айтпайды.

Бірақ 2006 жылдың қазанынан 2012 жылдың тамызына дейін облыс әкімі бола отырып Бергей Рысқалиев өзіне адал адамдарды жауапты лауазымдарға орналастырғанын бейресми көздерден және ерекше қиындықсыз-ақ білуге болады, олардың қатарында облыстық деңгейдегі барлық құқық қорғау құрылымдарының басшылары да болды. Бұл оған Батыс Қазақстанның барлық көлеңкелі қаржы ағынын ерекше тәуекелсіз өз бақылауына алуға мүмкіндік берді. Ол барлық қулық-сұмдықты біліп, хабардар болып отырды. Құрылысқа жер бөлу, бизнесті жүргізу үшін үй-жайларды жалға алу, кем дегенде құнды келісім алу, тендердегі жеңіс – мұның бәрі оның немесе оның адамдары арқылы шешілді. Әрине, бұл істің бәрі олардың мүдделерін сақтай отырып жасалды. Мысалы, құрылысы 3 млрд тг салынған көпірге 6 млрд тг бөлінді, Мақат аудан орталығын газдандыру да мемлекеттік бюджетке шын мәніндегі шығыннан екі есе қымбатқа түсті. Доссор кентіне су құбырының құрылысы үшін қазына 50 км құбыр, екі сорғы станциясы және екі резервуар үшін 4,5 млрд тг төледі», — деп жазды БАҚ.

Басылым журналистерінің хабарына қарағанда, ағайынды Рысқалиевтердің елден кетуі асығыс-үсігіс қашуға еш ұқсамайды, мұнда бәрі де оларға қашып кетуіне қасақана жәрдем берілгендей көрінді. Қашып кеткен соң ғана қуу басталғандай.

«Осыдан бір жыл бұрын Рысқалиев өз партиясын орындауға тырысқан сияқты. 2011 жылғы желтоқсанда Республиканың Тәуелсіздік күнін мерекелеу Маңғыстау облысында – Жаңаөзен қаласында және Шетпе станциясында болған қанды тәртіпсіздіктерге ұласты. Бірнеше жүздеген "ҚазМұнайГаз" мұнайшыларының, сондай-ақ оның бірнеше құрылымдық және аралас бөлімшелерінің жұмысынан айырылған көп айлық наразылық акциясы кенеттен ашық бүлікке айналды.

Биліктің жауабы қатты болды – әскери қару қолданылды. Нәтижесі – өртенген әкімдік пен мұнай компаниясының кеңсесі, оқтан 16 адам қаза тапты, жұмысшылар мен полиция қызметкерлерінің төбелесінен ондаған адам зардап шеккен. Жұмысшылар мұнай компанияларының басшылары ымыраға келмегеніне ашуланды, бірақ олар райынан қайтпайтыныны бірден белгілі болды.

Қара киім киген адамдар қайдан келгені белгісіз. Спорттық дене тұрпаты бар, дайындықтан өткені анық, олар әскери үйлесіммен әрекет етті. Бір қызығы, полициямен қақтығыстарда бұл "қара түсті" адамдардың ешқайсы зардап шеккен жоқ. Оппозицияның қатысы болған жоқ. Жаңаөзенде "төңкерісті" тудырған арандатушылардың іздері... көрші Ақтөбе облысына алып келді. Белгілі болғандай, содырларды даярлау лагері ұйымдастырылды. Ал біраз уақыттан кейін арнайы қызметтер оны ұйымдастырғандарға шығып, оның артында сол кездегі облыс әкімі Бергей Рысқалиев тұрғанын анықтады. Басты сұрақ: оған бұл не үшін керек болды? Ең таңғаларлық нұсқалар көп болды – сепаратизмнен Батыс Қазақстанның республика құрамынан шығуына дейін», — делінген Ratel мақаласында.

Алайда, басылым авторларының айтуынша, жауап күлкілі болып шыққан — бәрі ақшаға келіп тірелген. Облыс басшысының тәбеті «ҚазМұнайГаз» құрылымына кіретін Атырау мұнай өңдеу зауытына да тарағаны белгілі болды. Зауыт айына 400 мың тонна мұнай өңдейді. Оның ішінде 2011 жылы кемінде 67 мың тонна заңсыз шығарылған.

Журналистер бұл сан қаржы полициясының ресми есептерінде көрсетілсе де, Бергей Рысқалиевтің кезінде ұрланған мұнайды көлеңкелі өңдеудің нақты көлемі айтарлықтай жоғары болғанын айтты.

2011 жылы АМӨЗ-де басшылық өзгерді, міндет қойылды: тәртіпті қалпына келтіру және кәсіпорынның заңсыз қызметін барынша азайту. Облыс иесі шын мәнінде елеулі қаржылық арнадан айырыды, бұл Астанада отырғандарға өте үлкен қиындықтар тудырды. «Мұнай саласына жауап беретін адамға кедергі жасау арқылы ғана жағдайды түзетуге болатын еді. Кері соққы жасалды. Жаңаөзендегі бүлік осыған тұспа-тұс келе қалды. Тәуелсіздік күніндегі қанды қырғынның арқасында биліктегілердің мақсаты орындала кетті. Бірақ содан кейін жаппай дүрліктірушінің өзіне қатысты проблемалар басталды.

Жоғары жақта бәрі анықталып, ненің не екеніне түсінік қалыптасқанда, 2012 жылдың тамыз-қыркүйек айларында бәрі орнына келді. Биліктегі қамқоршысы Бергейге көмектесе алмады – өзі де әрең дегенде аман қалды. Бұл адам әлі де саясатта жүргендіктен, оның жаңаөзендік оқиғаларға қатысы тікелей болмаған сияқты.

Ал бірақ ағайынды Рысқалиевтер безіп кетуіне уақыт келді. Оларға ешкім кедергі де жасауға тырыспады. Себебі олар сотталатын болса, сол сот залында-ақ қорыққаннан не айтып, не қоятыны белгісіз. Қауесеттерге сенсек, Бергей қазір Лондонда. Ал олармен бірге болғандар қашқын басшылығының артын жабуға мәжбүр болды», — деп тұжырымдапты Ratel журналистері.

Оларға сенбей қоюға себеп жоқ, себебі 2020 жылғы маусымда біртүрлі жағдайлар бола бастады. ҚР Бас прокуроры Ғизат Нұрдәулетов ҚР Жоғарғы сотына Бергей Рысқалиев пен оның ағасы Аманжанға мүлікті тәркілеу бөлігінде үкімді қайта қарау туралы кассациялық наразылық енгізді.

Атырау облысының бұрынғы әкімін сырттай соттағаннан кейін бір жыл өткен соң Бас прокуратура тәркіленген мүліктің бір бөлігін қашқын шенеунікке қайтару туралы шешім қабылдады.

Экс-әкімнен сиқыр сабақтары

Сонау 2020 жылғы 1 мамырда Бас прокуратура Қазақстанның Жоғарғы сотына наразылық жолдады, оның жалпы мәні Атырау облысының қылмыстық істер жөніндегі ауданаралық сотының 25.01.2019 үкімінің күшін жою болды. Жоғарғы Соттың 09.01.2020 жаңа қаулысы, атап айтқанда: Рысқалиев Б. С., Рысқали А. С., Ізбасар Е. О., Альбакосов Р. С. және тағы да бірқатар тұлғаның мүлкін тәркілеу жойылсын делінді.

Бас прокурор адал еңбекпен алынған және қылмыстық әрекетке ешқандай қатысы жоқ мүлік тәркіленді деп санайды. Мұндай мүліктің тізімі ондаған беттен тұрды.

Бас прокурор Бергей Рысқалиевке оның төрт ЖШС-дағы үлесін, үш жер учаскесін (Нұр-Сұлтан, Атырау және Ақтөбеде), Атыраудағы үйін, сондай-ақ Алматыдағы жерасты гараждарын қайтаруды сұрады. Сонымен қатар, Бас прокурордың пікірінше, Андорра княздігінің банктеріндегі $13 млн 602 мың сомадағы шоттардың қамауға алынуын жою керек еді, ақша Бергей Рысқалиевтің қатысы бар компанияларға тиесілі болды, ал ол «Бергей Рысқалиевтің ісі» бойынша қылмыстық жауапкершілікке тартылмады.

ҚР Жоғарғы сотының 2020 жылғы 16 маусымдағы шешімімен сыбайлас жемқорлық, билікті асыра пайдалану, рейдерлік және қылмыстық кодекстің басқа да ауыр баптарымен айыпталған ағайынды Бергей мен Аманжол Рысқалиевтерге, сондай-ақ олардың сыбайластарына, бұрын тәркіленген мүліктері қайтарыла бастады. Сотталғандардың адвокаты кенеттен белгілі құқыққорғаушы Абзал Құспан болды.

Қылмыстық іс материалдарына сәйкес, Рысқалиев пен оның айналасының заңсыз әрекеттерінен зардап шеккендердің бірі «Констракшн KZ» ЖШС болып танылды.

«2009 жылы премьер-министр Кәрім Мәсімовтің өзі салтанатты түрде ашқан жаңа зауытты рейдерлік басып алу әрекетінен кейін, 42% мөлшеріндегі "откат" талабынан кейін және Атырау қаласында көпірлердің құрылысына арналған металл конструкциялары үшін бір жарым миллиард теңгеге жуық (бір жарым миллиард теңге мөлшеріндегі алғашқы төлем жасалды) төленбегеннен кейін, компанияның қызметі келесі жылы басталған болатын толығымен тоқтап қалған еді. Барлық осы факт сотта расталды, дәлелденді және танылды.

Атырау облысының мамандандырылған сотының үкімінде мемлекеттен бас мердігер – "Қызмет Құрылыс-S" ЖШС компаниясының шоттарына түскен ақша қаражаты, оның ішінде "Констракшн KZ" ЖШС төлемнің екінші бөлігін алуы тиіс екені айтылған, Рысқалиевтің жақын серігі қолма-қол ақша алып, бұрынғы әкімнің сенім білдірген адамдарының көптеген шетелдік шоттарына аударылған. Миллиондаған доллар бір апта ішінде шетелге бірнеше рет аударылды. Яғни, Мемлекет бас мердігер – Бергей Рысқалиевке есеп беретін компаниямен көпір салу үшін толық төлем жасады және оның іс-әрекеттерінің арқасында көптеген жыл бойы бүкіл өңір бойынша миллиардтаған долларлық тендерлер алды. Бұл фактілерді сот та дәлелдеп, таныды», — деп жазды БАҚ. Адквокат Абзал Құспан «Қазстроймост» компаниясының басшысы Александр Рязановпен жасалған шарт аясында салынған көпірлер біраз уақыттан кейін құлағанын мәлімдеді.

«Констракшн KZ» ЖШС басшысы Виктор Мащенко Құспанның сөзіне қатысты былай деп түсініктеме берді: «Александр Рязанов ол кезде "Констракшн KZ" ЖШС директоры болған, компания ешқашан Атырау қаласында көпірлердің құрылысымен айналыспаған, тек металл бұйымдарын жеткізген. Құрылыс Рысқалиевке бағынышты "Қызмет Құрылыс-S" компаниясымен жүргізілді. Келесі күні Рязанов Бергей Рысқалиевпен мәміле шарттарын өзгерту, 42% "откат" талаптары және зауытты рейдерлік басып алу әрекеті туралы сөйлескеннен кейін Александр Рязанов кенеттен инфаркттан қайтыс болды». «Констракшн KZ» кәсіпорнының бірінші басшысы қайтыс болғаннан кейін оны Виктор Мащенко басқарды. Ол Рысқалиевтің іс-әрекеті нәтижесінде жоғалған пайда туралы айтты: «Ресей–Қазақстан мемлекетаралық ынтымақтастығы аясында мен Ярославль облысы билігінің өкілімен $550 миллион сомаға келісімге қол қойдым, бес жыл ішінде біз тұрғын үй, тұрғын емес қор, әлеуметтік мақсаттағы объектілерді салуымыз керек еді. Жобалар жасалды, тек салу ғана қалды. Дәл осындай 550 миллион долларға Астрахан облысының губернаторы Джюкин Александрмен келісімге қол қойылды. Бұл келісімдер 2018 жылға дейін жарамды болды.

Бергей Рысқалиев тарапынан зауытты рейдерлік басып алу әрекетінен кейін біз осы халықаралық жобаларды жүзеге асыра алмадық. Біздің кәсіпорындар банкте кепілде болды, біз олармен өзара келісім таппадық – бізге қайта қаржыландыру қажет болды, бірақ банк келісе қоймады. Сондықтан мен бірінші рет мәлімдемеймін: бұрынғы әкім Рысқалиев пен өзі құрған қылмыстық қоғамдастық қатысушыларының іс-әрекеттерінің нәтижесінде Қазақстан бір миллиард доллардан астам экспорттық түсімнен айырылды. Қазақстанның іскерлік беделі зардап шекті».

Бір таңғаларлығы, «Констракшн KZ» ЖШС жәбірленушілер құрамынан шығарылды. Сонымен қатар, барлық эпизод сотта тергеу арқылы дәлелденді. Яғни, қылмыс жасалды, тіпті жазаланатын кінәлі де бар, бірақ іс бойынша жәбірленуші жоқ. Бергей Рысқалиевтің сиқыршы екеніне қалайша тәнті болмайсыз?